Կրկին Հայաստանի ազատագրման ծրագիրը:Հովսեփ Էմին

Հովսեփ Էմին (Էմին Հովսեփ Էմինյան 1726, Համադան, Իրան - օգոստոսի 2 1809, Կալկաթա, Հնդկաստան)՝ հայ ազատագրական պայքարի գործիչ։ Նա մեծ ներդրում ունի հայ ազատագրական մտքի զարթոնքի մեջ, և ժամանակագրական առումով երկրորդն է՝ Իսրայել Օրուց հետո։

18-րդ դարի կեսերից հայ ազատագրական շարժման մեջ սկսում են աշխուժանալ Եվրոպայի ու Ասիայի հայ գաղթօջախները։ Դրանց մեջ առանձնահատուկ տեղ ուներ հնդկահայ գաղութը։

Հնդկաստանում հայերը հաստատվել էին դեռևս 16-17-րդ դարերում և զբաղվում էին գերազանցապես վաճառականությամբ։ Հայկական խոշոր և ծաղկուն համայնքներ կային Հնդկաստանի շատ քաղաքներում (Կալկաթա, Սուրհաթ, Մադրաս և այլն)։ 17-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ եվրոպական պետությունները փորձում էին ներթափանցել Հնդկաստան, հայերն արդեն այնտեղ մեծ կշիռ ունեին։ Անգլիական «Արևելա-հնդկական ընկերությունը» Հնդկաստան մուտք գործելը դյուրացնելու նպատակով 1688 թվականին պայմանագիր է կնքում նրանց հետ։ Դրա համաձայն հայերն իրենց ապրանքները անգլիական նավերով փոխադրելու իրավունք են ստանում։

Սակայն ամրապնդվելով Հնդկաստանում՝ անգլիացիները ձգտում էին միայնակ տիրանալ հնդկական առևտրին և սկսում են հետզհետե սահմանափակել հայ վաճառականության իրավունքները։ Անգլիացիները ունեին խոշոր նավատորմ, կանոնավոր բանակ, ուստի կարողացան զենքի ուժով տիրանալ գրեթե ամբողջ Հնդկաստանին։ Հնդկահայ բուրժուազիան սկսում է գիտակցել հայրենիքի, սեփական պետության ու բանակի անհրաժեշտությունն ու նշանակությունը։ Հովսեփ Էմինը այդպիսի գործիչ էր:

Հնդկահայ գաղութում հայկական հայկական ազատագրական շարժման առաջին մունետիկը եղավ Հովսեփ Էմինը։ Նրա նախնիները Հայաստանից Պարսկաստան էին տարվել Շահ Աբաս I-ի ժամանակ։
Հովսեփ Էմինը ծնվել է 1726 թվականին Պարսկաստանի Համադան քաղաքում, որտեղից նրանց ընտանիքը տեղափոխվել էր Կալկաթա։ Նա ծանոթ էր ինչպես պարսկա-թուրքական լծի տակ գտնվող հայ ժողովրդի վիճակին, այնպես էլ ականատես էր Հնդկաստանում հայ վաճառականության դժվարին կացությանը։

Էմինը որոշում է գնալ Անգլիա, սովորել ռազմական գործը և ձեռնամուխ լինել Հայաստանի ազատագրմանը։ Նրան ոգևորում էին Արցախի և Սյունիքի ազատագրական պայքարի մասին տեղեկությունները, որտեղ հայերը համառ կռիվներ էին մղում հայրենիքի ազատագրության համար։

1751 թվականին Էմինը, հակառակ հոր կամքին, որը նրան ուզում էր վաճառական

դարձնել, ծառայության է մտնում Անգլիա մեկնող մի նավում և ուղևորվում Անգլիա։ Անգլիայում Հովսեփ Էմինն ընդունվում է Վուլվիչի զինվորական ակադեմիան, ծանոթանում անգլիական քաղաքական ու պետական գործիչների հետ։ Ակադեմիայում նա հմտանում է ռազմական գործի մեջ։ 1751-1759 թվականներին բնակվել է Մեծ Բրիտանիայում, ուր ուսումնասիրել է ռազմարվեստ և լեյտենանտի կոչումով մասնակցել է ֆրանսիացիների դեմ անգլիացիների ռազմական գործողություններում[2]։ Այնուհետև Էմինը մեկնում է Գերմանիա՝ մասնակցելու Ֆրանսիայի դեմ մղվող պատերազմին։

1759 թվականին Հովսեփ Էմինը գալիս է Հայաստան, որտեղ մոտիկից ծանոթանում է տիրող իրավիճակին։ Նա համոզվում է, որ թուրքական տիրապետության դեմ ազատագրական պայքար կարելի է սկսել միայն որևէ հարևան տերության օժանդակությամբ։ Այդպիսի հնարավոր դաշնակից կարող էր լինել Ռուսաստանը կամ Վրաստանը։

Վերադառնալով Անգլիա՝ Էմինը հանդիպում է Անգլիայում ռուսական դեսպան Գոլիցինին։ Նրանից վերցնելով Ռուսաստանի վարչապետ Վորոնցովին ուղղված հանձնարարական նամակ՝ 1761 թվականին ճանապարհվում է Ռուսական կայսրությաննորակառույց մայրաքաղաք Սանկտ Պետերբուրգ։ Վորոնցովին Էմինը ներկայացնում է Հայաստանի ազատագրության իր ծրագիրը, ցանկություն հայտնում լինել Վրաստանում։ Նա մտադիր էր հայրենիքի ազատագրության համար վրաց Հերակլ IIթագավորի հետ դաշնակցած պայքարել թուրքական տիրապետության դեմ։

Վորոնցովն ընդառաջում է Էմինի խնդրանքին և Հերակլ II թագավորին ուղղված նամակով նրան ճանապարհում է Վրաստան։ Մոսկվայում Հովսեփ Էմինին է միանում Մովսես Բաղրամյանը, իսկ Աստրախանում հավաքագրվում է կամավորների ջոկատ, որն ուղեկցում է Էմինին։

Վրաց թագավորը համաձայնում է օժանդակել Էմինի ծրագրերին և նրան հանձնարարում է եվրոպական ռազմական արվեստով վարժեցնել վրացական զորքին։ Հայաստանում ազատագրական շարժումն աշխուժացնելու համար Էմինը կապեր է հաստատում Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի վանահայր Հովնան եպիսկոպոսի հետ։ Վերջինս մեծ աշխատանք էր տանում ջոկատներ հավաքագրելու և Օսմանյան կայսրությանհպատակության տակ գտնվող ասորիների ու քրդերի հետ համագործակցելու ուղղությամբ։ Հովնանը պնդում էր, որ Էմինը Հայաստան գալու ժամանակ ունենա վրաց թագավորի կողմից տրամադրված թեկուզև փոքրիկ մի զորաջոկատ։ Դրանով թուրքերը կհամոզվեն, որ վրացիներն էլ են հայերի հետ։ Հերակլ II-ը, զգուշանալով Թուրքիայի հետ ընդհարումից, երկար ժամանակ տատանվում էր որոշակի խոստումներ տալ։

1764 թվականին Հովսեփ Էմինը և Հերակլը խրախուսական նամակներ են ուղարկում Հովնանին։ Նամակատարը Երևանի խանի մարդկանց կողմից ձերբակալվում է։ Տեղեկանալով այդ մասին՝ Սիմեոն Երևանցիկաթողիկոսը հանդես է գալիս Էմինի և Հովնանի ծրագրերի դեմ։ Նա անիրագործելի էր համարում սեփական ուժերով Թուրքիայի և Պարսկաստանի դեմ հաղթանակի հասնելը։ Նա նամակով կշտամբում է Հերակլ II-ին Էմինին ընդառաջելու համար։ Զգուշանալով հետագա անախորժություններից՝ Հերակլը Հովսեփ Էմինից պահանջում է հեռանալ Վրաստանից։

Հովսեփ Էմինը հարկադրված անցնում է Հյուսիսային Կովկաս, որտեղ մնում է ավելի քան մեկ տարի։ 1766 թվականին նա վերադառնում է Հայաստան և հանգրվանում Գետաշենում գտնվող Գյուլիստանի մելիքՀովսեփի մոտ։ Էմինը Գետաշենում մասնակցում է Գանձակի խանի անակնկալ արշավանքի դեմ մելիք Հովսեփի մղած ճակատամարտին։ Հայկական զորքերը ջախջախիչ պարտության են մատնում խանի բանակին։ Նրան հետապնդում են մինչև Գանձակի դարպասները և պաշարում քաղաքը։ Հերակլ II-ի միջնորդությամբ հայկական զորքը դադարեցնում է պաշարումը։

Արցախի իրադրությանը ծանոթանալու համար Հովսեփ Էմինը Շուշիում այցելում է

Անհաջողությունները զգալի չափով հուսահատեցնում են Էմինին։ 1770 թվականին նա վերջնականապես վերադառնում է Հնդկաստան։

Իբրահիմ խանին և ապա մեկնում Գանձասար։ Այստեղ նա տեղեկանում է, որ Սիմեոն Երևանցի կաթողիկոսը բանադրանքի սպառնալիքով հրամայել է չընդունել և չօժանդակել Էմինին։ Համոզվելով, որ Արցախում կատարում են Սիմեոն Երևանցու հրամանը, որոշում է կրկին վերադառնալ Ռուսաստան։ Շամախիում Էմինը, լսելով, թե Խոյի ու Սալմաստի քրիստոնյաները պատրաստ են իրեն տրամադրել 18 հազար զինվոր, ճանապարհվում է Խոյ։ Այնտեղ, սակայն, հրաժարվում են զորք տրամադրելուց, որովհետև Էմինը զորքի վարձատրման համար գումար չուներ։

Հայաստանի ազատագրությունը նախապատրաստելու համար հնդկահայ մեծահարուստ Շահամիր Շահամիրյանի գլխավորությամբ Հնդկաստանի Մադրաս քաղաքում ստեղծված խմբակի անդամները 18-րդ դարի70–80-ական թվականներին կատարել են դիվանագիտական ու կազմակերպչական մեծ աշխատանք։

Հովսեփ Էմինը, Հնդկաստան վերադառնալով, շարունակեց ազատագրական–հայրենասիրական քարոզչությունը, որը ոգեշնչում էր նաև Մադրասի հայերին։ Այդ նպատակով նա գրել և հրատարակել է իր կյանքի պատմությունը։ Հնդկահայերը որոշում են Էմինի տրամադրության տակ դնել 12 հազար ռուփի՝ բանակ ստեղծելու համար։ Գրիգոր Խոջաջանյանը հայտնում է, թե ինքը պատրաստ է անգամ այդ ծրագրի համար կտակել իր ունեցվածքի մեկ երրորդը, եթե այդ ծրագրին համաձայնություն տա նաև Սիմեոն կաթողիկոսը։

Իմ կարծիքը

Հովսեփ Էմինը իր գործունեությամբ մեծ ազդեցություն է ունեցել հետագա շրջանի գործիչների վրա: Ես զարմանում եմ, թե ինչպես կարող է մարդ չտեսնելով իր հայրենի երկիրը այդքան մեծ սեր և նվիրվածություն ունենալ նրա դիմաց: Այդպիսին էր Հովսեփ Էմինը նա չէր տեսել իր հայրենիքը, բայց մեծ ցավ էր ապրում իմանալով, որ նրա հայրենակիցները ենթակա են պարսկա-թուրքակական լծին և նա իր ամբողջ կյանքի ընթացքում փորցում էր վերջ տալ այդ ամենին: Սակայն նրան չհաճողվեց դա իրականացնել տարբեր պատճառներով: Իր ինքնակենսագրական գրքում Էմինը Հայաստանի ազատագրության իր ծրագրերի վիժեցումը կապում է հայ հոգևորականության հետ ասելով, որ նրանք իրենց անձնական շահերից ելնելով պատրաստ են իրենց ազգին մղել ստրկության:

Օգտվել եմ - http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%80%D5%B8%D5%BE%D5%BD%D5%A5%D6%83_%D4%B7%D5%B4%D5%AB%D5%B6